दशैं नजिकिँदै गर्दा नेपाली बजार, बैंक, पसल र सडकहरू चहलपहलले भरिएको छ । पसलमा भिड छ । दशैंको यो माहोलसँगै दाजुभाइ–दिदीबहिनीलाई दक्षिणा दिने परम्परा अझै नेपाली समाजमा निकै महत्व राख्छ । यस क्रममा चम्किला नयाँ नोटको स्थान फरक नै हुन्छ ।
नयाँ नोट केवल पैसाको मूल्यको प्रतिक मात्र होइन, यो चाडपर्वको रमाइलो, सम्मान र समृद्धिको पनि प्रतिक पनि हो । बच्चाहरू र युवा पुस्ता दक्षिणा पाउँदा नयाँ नोट हेरेर खुसी हुने गर्छन् । यसले चाडपर्वको उत्साहलाई प्रगाढ बनाउँछ । तर पछिल्ला दुई वर्षदेखि त्यो परम्परा थोरै भत्किएको छ । राष्ट्र बैंकले नयाँ नोट वितरण नगरी सुकिला नोट वितरण गर्दै आएको छ । यसले दशैंको रमाइलो र उत्सवमा खल्लोपन ल्याएको अनुभव धेरैले गरेका छन् ।
सुकिला नोटले व्यवहारिक आवश्यकता त पूरा गरेको छ, तर सांस्कृतिक र मनोवैज्ञानिक दृष्टिले त्यो चमक र आनन्दको कमी देखिन्छ । नयाँ नोट दशैंको समय केवल दक्षिणाको लागि मात्र नभइ सम्पूर्ण उत्सवको प्रतिक हो । चम्किला नोटले सामाजिक सम्मान र पवित्रता दिने गर्छ । यसै कारण दशैंको विशेष दिनमा मानिसहरू नयाँ नोट पाउने आशा राख्छन् ।
पुराना नोट दिनु भन्दा नयाँ नोट दिने संस्कारले दुवै पक्षमा उत्साह थप्ने गर्छ । बच्चा र युवा पुस्ताले नयाँ नोटको प्रतिक्षा गर्दा रमाइलो अनुभूति हुन्छ । तर सुकिला नोट मात्र हुँदा त्यो उत्साह कम हुने गरेको अनुभव धेरैले गरेका छन् ।
नेपाल राष्ट्र बैंकका अनुसार नयाँ नोट छाप्ने परम्परा केही वर्षयता रोकिएको छ । यसको मुख्य कारणहरू आर्थिक र सुरक्षा सम्बन्धी छन् । नयाँ नोट छाप्न विदेशी मुद्रण कम्पनीमा अर्डर दिनुपर्छ, जसमा ठूलो परिमाणमा विदेशी मुद्रा खर्च हुन्छ । त्यसैगरी, नोटमा सुरक्षा विशेषता (धबतभचmबचप, जययिनचबm, अययिच कजषतष्लन ष्लप) थप्दा लागत अझ बढ्छ । यसै कारण विगतका केही वर्षदेखि राष्ट्र बैंकले नयाँ नोट छपाइमा सीमितता राखेको छ । यसबाहेक बजारमा चल्तीमा रहेका नोट पर्याप्त भएकाले पुराना नोटलाई सफा गरेर पुनः वितरण गर्ने नीति अपनाइएको छ ।
नोटको छपाइ लागत नोटको दरअनुसार फरक हुन्छ । उदाहरणका लागि, ५०० दरको नोट छाप्न प्रति नोट करिब ६ रुपैयाँ ६८ पैसा खर्च हुन्छ, जुन सबैभन्दा महंगो हो। १००० दरको नोटमा प्रति नोट ३ रुपैयाँ ३७ पैसा, १०० दरको नोटमा २ रुपैयाँ ९९ पैसा, ५० दरको नोटमा २ रुपैयाँ ६७ पैसा, २० दरको नोटमा १ रुपैयाँ ७३ पैसा, १० दरको नोटमा १ रुपैयाँ ४० पैसा र ५ दरको नोटमा १ रुपैयाँ ६८ पैसा खर्च हुन्छ। यसरी नोटको दर र सुरक्षा विशेषताले छपाइ लागत फरक पर्छ ।
साना दरका नोट छोटो समयमै बिग्रिन्छन् । राष्ट्र बैंकका अनुसार, ठूला नोट जस्तै ५०० र १००० को आयु करिब चार वर्षसम्म रहन्छ भने साना दरका नोटको आयु दुई–दुई वर्षभन्दा अलिक बढी मात्र हुन्छ । नोट झुत्रिने कारणहरूमा मासु काट्ने हातले कारोबार गर्नु, चाडपर्वमा पूजा गर्दा रङ वा पानीले भिजाउनु, गाडीमा भाडा राख्दा नोट भाँच्चिनु र अन्य दैनिक प्रयोगका कारणहरू पर्दछन्। यसरी नोट छिटो बिग्रिनुले नयाँ नोटको आवश्यकता बारम्बार देखिन्छ ।
नयाँ नोट नपाउँदा सर्वसाधारण र व्यापारी दुवै प्रभावित भएका छन्। बैंकमा नयाँ नोट लिन जाने क्रम पहिले लामो लाइन लाग्ने गथ्र्यो, अहिले त्यो कम भएको छ। ग्राहकले नयाँ नोट खोज्दा धेरै असजिलो महसुस गर्छन्। पसल र बजारमा पनि सुकिला नोट उपलब्ध नभएपछि व्यापारीले ग्राहकलाई आवश्यक नयाँ नोट दिन सक्दैनन्।
यसले दशैंको परम्परागत उत्साहलाई केही खल्लोपन बनाएको छ। मानिसहरू पुराना वा च्यातिएका नोट पाएर दक्षिणा दिने संस्कारमा कमी आएको अनुभव गरेका छन्। दशैंमा नयाँ नोट नपाउँदा मनोवैज्ञानिक असर पनि परेका छन्। चम्किला नयाँ नोटको प्रतीक्षा गर्ने परम्परा युवा पुस्तामा पनि जीवित छ। तर सुकिला नोट मात्र हुँदा त्यो अनुभव कम हुन्छ। यसले चाडपर्वमा उत्सवको प्रतीकात्मकता कम भएको अनुभव दिन्छ। बच्चाहरू नयाँ नोट पाउँदा रमाउँथे, तर सुकिला नोटले त्यो उत्साह पुरा गर्न सक्दैन।
साथै, पछिल्लो समय डिजिटल कारोबार तीव्र रूपमा बढेको छ। मोबाइल बैंकिङ, इन्टरनेट बैंकिङ, क्युआर कोड, डिजिटल वालेट (जस्तैः खल्ती, आइ–सेवा, आइएमई पे) को प्रयोगले नगदको आवश्यकता कम गरेको छ। तर चाडपर्वमा भने डिजिटल माध्यमबाट दक्षिणा दिने संस्कार अझै प्रचलनमा आएको छैन।
पुरानो पुस्ता हातमा नोट पाएर मात्र दक्षिणा दिनुको महत्व मान्ने भएकाले डिजिटल विकल्प पूर्ण रूपले स्वीकारिएको छैन। यसले देखाउँछ कि डिजिटल कारोबारले सहजता त दिन्छ, तर सांस्कृतिक परम्परालाई पूर्ण रूपले प्रतिस्थापन गर्न सक्दैन।
राष्ट्र बैंकले आगामी दशैं अघिमा सीमित मात्रामा नयाँ नोट छाप्ने सम्भावना भने देखिएको छ । यसका साथै पुराना नोटलाई आकर्षक बनाउन, सुरक्षा विशेषता थप्न र पुनः वितरण गर्न सकिने रणनीति बनाइरहेको छ। डिजिटल दक्षिणा अभियान सुरु गरेर नयाँ पुस्तालाई यसमा परिचित गराउने र जनचेतना कार्यक्रममार्फत पुराना नोटलाई पनि सम्मानपूर्वक दिने संस्कृतिलाई प्रोत्साहित गर्ने उपायहरू अघि सारिएका छन्।
नेपालमा नयाँ नोट छाप्ने इतिहास लामो छ । नेपाल राष्ट्र बैंक स्थापना भएलगत्तै १९५९ सालदेखि आफ्नो नोट प्रचलनमा आएको थियो। सुरुमा भारतीय रिजर्भ बैंकमार्फत छापिएका नोट पछि नेपालले विदेशी मुद्रण कम्पनीहरूमार्फत आफ्नै डिजाइनका नोट छाप्न थालेको हो। १९९० दशकदेखि बेलायत, जर्मनी, फ्रान्स र भारतका मुद्रण कम्पनीमार्फत नियमित रूपमा नयाँ नोट छापिन थालेको थियो। तर पछिल्ला वर्षमा यो क्रम अवरुद्ध भएको छ।
नोट छपाइको खर्च हरेक वर्ष ठूलो हुन्छ। विगतका वर्षमा नयाँ नोट बजारमा पठाइए पनि धेरै नोट चाँडै झुत्रिने गरेकाले राष्ट्र बैंकले वार्षिक रूपमा ४०–५० अर्ब रुपैयाँ बराबरका नोट नष्ट गर्नुपरिरहेको छ। यस कारण, प्रत्येक वर्ष करिब साढे दुई अर्ब रुपैयाँ खर्च विदेश जान्छ। राष्ट्र बैंकले नोट छपाइका लागि ग्लोबल टेन्डरमार्फत विदेशी कम्पनीहरूमार्फत अर्डर दिन्छ।
नोटको आयु र यसको चाँडै बिग्रिनुको कारणले नयाँ नोटको माग दशैंमा विशेष रूपमा देखिन्छ। ठूला नोट ४ वर्षसम्म चल्छन् भने साना नोट २–२.५ वर्षमा बिग्रन्छन्। मासु काट्ने हातले कारोबार गर्नु, गाडीमा भाडा राख्दा नोट भाँच्चिनु, पूजा गर्दा रङ वा पानीमा भिजाउनु जस्ता कारणले नोट झुत्रिन्छ। डिजिटल कारोबारको बढ्दो प्रभावले नगदको आवश्यकता घटाए पनि दशैंमा हातमा नोट पाउनु अझै महत्व राख्छ।
नयाँ नोट नपाउँदा सामाजिक असर पनि परेको छ। पुराना नोट दिँदा दशैंको प्रतीकात्मकता कम हुन्छ। बैंक कर्मचारी, व्यापारी र साधारण उपभोक्तालाई केही असुविधा भएको छ। बैंकमा भिड कम भएको छ भने ग्राहकले नयाँ नोट खोज्दा असजिलो महसुस गर्छन्। पसल र बजारमा पनि सुकिला नोट नपाउँदा व्यापारीले ग्राहकलाई नयाँ नोट उपलब्ध गराउन सक्दैनन्।
डिजिटल दक्षिणा अझै पूर्ण रूपमा प्रचलित छैन। नयाँ पुस्ता डिजिटल भुक्तानीमा सहज भए पनि पुरानो पुस्ता अझै हातमा नोट पाएर मात्र दसैंको महत्व अनुभव गर्छ। यसरी डिजिटल कारोबारले सहजता ल्याए पनि सुकिला नोटको सांस्कृतिक महत्त्व अझै कायम छ।
यसरी, दशैंमा नयाँ नोटको चमक हराए पनि सांस्कृतिक मूल्य अझै नेपाली मनमा जीवित छ। सुकिला नोटले व्यवहारिक आवश्यकता पूरा गरेको छ भने पनि दशैंको प्रतीकात्मकता र उत्सवको रमाइलो अझै केही कमी महसुस भएको छ । भविष्यमा सीमित मात्रामा नयाँ नोट वितरण र डिजिटल दक्षिणा अभियानमार्फत यो खल्लोपन कम गर्ने सम्भावना छ।
दशैंको पर्व केवल आर्थिक कारोबारको माध्यम मात्र होइन, यो समाज, संस्कार र संस्कृति जोगाउने अवसर पनि हो। नयाँ नोट नपाए पनि, परम्परागत अभ्यास, सामाजिक सम्मान र उत्सवको भावना अझै नेपाली मनमा जीवित छन्।
